دادگستری محل انجام خدمات قضایی و حقوقی در هر حوزه، شهر، شهرستان و یا استان است که از دو بخش دادگاه و دادسرا تشکیل شده است.
دادگاه های قوه قضاییه از نظر صلاحیت رسیدگی بر دو قسم دادگاه های مدنی و کیفری تشکیل می شوند.
دادگاه های حقوقی (مدنی) صلاحیت رسیدگی به اموری مثل ارث، وصیت، امور حسبی، خانواده (مهریه، تمکین، نفقه)، دعاوی مربوط به قراردادهای ملکی و همچنین وصول مطالبات و غیره دارا می باشند.
دادگاه های کیفری (جزایی) صلاحیت رسیدگی در اموری چون سرقت، کلاهبرداری، خیانت در امانت، ارتشا، توقیف اموال، جرایم رایانه ای، مواد مخدر، جعل، منافی عفت و غیره دارد.
در ادامه این نوشتار از مجموعه نکات حقوقی دادمان به بررسی مهمترین انواع دادگاه ها و مراجع سازمان قضاوتی ایران میپردازیم:
دادگاه قسمتی از دادگستری است که به موضوعات حقوقی و مدنی و جزایی رسیدگی می‌کند. پرونده‌هایی که موضوعات آن مربوط به دعواهای معاملات ملکی مطالبه طلب و مطالبه خسارت و خانواده (طلاق، مهریه، نفقه) و به طور کلی اموری که با مال و اموال سر و کار دارند باشد در شعبب حقوقی دادگاه‌ها رسیدگی می‌شوند و اموری که مربوط به جرم باشد مثلا کلاهبرداری، سرقت تصادف در شعب جزایی رسیدگی می‌شوند.
دادگاه‌های عمومی دادگاه‌هایی هستند که حق رسیدگی به تمام دعاوی را دارند به غیر از آنچه که قانون صراحتاً استثناء کرده است. اما دادگاه‌ها یا مراجع اختصاصی، حق رسیدگی به هیچ دعوایی را ندارند مگر دعاوی که رسیدگی به آنها به موجب قانون صراحتاً در حیطه‌ی صلاحیت این مراجع است. مانند دادگاه‌های انقلاب که فقط حق رسیدگی به دعاوی موضوع ماده‌ی ۵ قانون تشکیل دادگاه‌های عمومی و انقلاب را دارند.
معمولا دادگاه شامل شعبه حقوقی و جزایی است:
شعب حقوقی
شعب جزایی
دادگاه انقلاب
دادگاه اطفال
دادگاه خانواده
اجرای احکام حقوقی
دادگاه عمومی، بر اساس قانون، در محل هایی که رئیس قوه قضاییه تشخیص می دهد، تشکیل می گردد. تعیین قلمرو محلی و تعداد شعب آن نیز بر عهده ریاست قوه قضاییه است. دادگاه عمومی حقوقی با حضور رئیس شعبه یا دادرس علی البدل برگزار می شود.
دادگاه عمومی حقوقی صلاحیت رسیدگی نخستین به تمامی دعاوی و امور حقوقی (غیر کیفری) را دارد، مگر در مواردی که قانون مرجع دیگری تعیین کرده باشد. اصطلاحا صلاحیت دادگاه عمومی حقوقی عاما بوده و اصل بر صلاحیت آن است.
دادگاه کیفری یک، در گروه دادگاه های عمومی جزایی دسته بندی می شود. دادگاه کیفری یک در مرکز استان ها تشکیل می شود. این دادگاه دارای رئیس و دو مستشار است که با حضور دو عضو نیز رسمیت می یابد.
رسیدگی به جرایمی که مجازات قانونی آنها، سلب حیات، حبس ابد، قطع عضو باشد در صلاحیت دادگاه کیفری یک است. همچنین رسیدگی به جنایات عمدی علیه تمامیت جسمانی و یا میزان نصف دیه کامل یا بیش از آن و جرایم موجب مجازات تعزیری درجه ی سه و بالاتر و همچنین جرایم سیاسی و مطبوعاتی در صلاحیت دادگاه کیفری یک است.
دادگاه کیفری دو نیز یک دادگاه عمومی کیفری است. این دادگاه با حضوررئیس یا دادرس علی البدل، در حوزه ی قضایی هر شهرستان تشکیل می شود. دادگاه کیفری دو صلاحیت رسیدگی به تمام جرایم را دارد مگر آنچه به موجب قانون در صلاحیت مرجع دیگری باشد.
یکی از مهمترین انواع دادگاه ها و مراجع سازمان قضاوتی ایران دادگاه انقلاب می باشد که در مرکز هر استان و به تشخیص رئیس قوه قضاییه در حوزه ی قضایی شهرستان ها تشکیل می شود. این دادگاه دادگاه دارای رئیس و دو مستشار است که با دو عضو رسمیت می یابد. دادگاه انقلاب در گروه مراجع اختصاصی قضایی دسته بندی می شود اما در عین حال این مرجع را باید از مراجع کیفری به شمار آورد.
طبق ماده ۳۰۳ قانون آیین دادرسی کیفری، صلاحیت دادگاه انقلاب در رسیدگی به جرایم زیر است:
جرایم علیه امنیت داخلی و خارجی، محاربه و افساد فی الارض، اقدام مسلحانه علیه نظام جمهوری اسلامی
تمام جرایم مربوط به مواد مخدر، روان گردان و پیش ساز های آن
قاچاق اسلحه و مهمات و اقلام و مواد تحت کنترل
توهین به بنیانگذار جمهوری اسلامی و مقام رهبری
در مرکز هر استان، به منظور تجدیدنظر در آراء قابل تجدید نظر صادره از دادگاه های عمومی و انقلاب مستقر در حوزه ی آن استان، دادگاه تجدید نظر مرکب از یک رئیس و دو مستشار تشکیل می گردد.
دادگاه تجدیدنظر با توجه به تراکم کاری می تواند بیش از یک شعبه داشته باشد. آراء صادره از دادگاه تجدید نظر قطعی بوده و لازم الاجراست.
دادگاه خانواده مطابق قانون حمایت از خانواده سال ۱۳۹۱، به منظور رسیدگی به امور و دعاوی خانوادگی تشکیل شده است. دادگاه خانواده جزو مراجع اختصاصی حقوقی است. یعنی نصب و عزل قضات آن، کلا در صلاحیت قوه ی قضاییه است. دادگاه خانواده با حضور رئیس یا دادرس علی البدل و قاضی مشاور زن تشکیل می شود.
صلاحیت دادگاه خانواده در رسیدگی به مواردی مثل نکاح دائم، موقت و اذن در نکاح، ازدواج مجدد، جهیزیه، مهریه، نفقه زوجه و اجرت المثل ایام زوجیت، تمکین و نشوز، حضانت طفل، طلاق و رجوع، سرپرستی کودکان بی سرپرست، تغییر جنسیت و … می باشد.
یکی از انواع دادگاه ها و مراجع سازمان قضاوتی ایران شورای حل اختلاف می باشد که به منظور حل اختلاف و ایجاد صلح و سازش بین اشخاص حقیقی و حقوقی غیردولتی تحت نظارت قوه ی قضاییه تشکیل گردید.
در موارد زیر قاضی شورا با مشورت اعضای شورا رسیدگی و مبادرت به صدور رای می نماید:
الف- دعاوی مالی راجع به اموال منقول تا ۲۰ میلیون تومان
ب- تمامی دعاوی مربوط به تخلیه عین مستاجره به جز دعاوی مربوط به سرقفلی و حق کسب و پیشه
پ- دعاوی تعدیل اجاره بها
ت- صدور گواهی حصر وراثت و امور مربوط به ترکه
ث- ادعای اعسار از پرداخت محکوم به درصورتی که شورا به اصل دعوا رسیدگی نموده باشد.
ج- دعاوی خانواده راجع به جهیزیه، مهریه و نفقه که مشمول قانون حمایت از خانواده نباشد.
چ- تامین دلیل
ح- جرایم تعزیری که صرفا مستوجب مجازات نقدی درجه هشت باشد.
طبق قانون اساسی، دیوان عالی کشور به منظور نظارت بر اجرای صحیح قوانین در محاکم و ایجاد وحدت رویه ی قضایی و انجام مسئولیت هایی که طبق قانون به آن محول می شود بر اساس ضوابطی که رئیس قوه قضاییه تعیین می کند، تشکیل شد.
دیوان عالی کشور از بخش هایی همچون شعب تشخیص، شعب خاص، هیئت عمومی وحدت رویه، هیئت عمومی شعب حقوقی و هیئت عمومی کیفری تشکیل شده است.
از جمله وظایف دیوان عالی کشور، نظارت بر اجرای صحیح قوانین در محاکم، ایجاد وحدت رویه قضایی، حل اختلاف بین مراجع قضایی و تعیین مرجع صالح، رسیدگی به تخلف رئیس جمهور و موارد دیگر مکتوب در قانون است.
طبق ماده ۲۲ قانون آیین دادرسی کیفری، به منظور کشف جرم، تعقیب متهم، انجام تحقیقات، حفظ حقوق عمومی و اقامه دعوی در این مورد و همچنین اجرای احکام کیفری و انجام امور حسبی و سایر وظایف قانونی، در حوزه قضایی هر شهرستان و در معیت دادگاه های آن حوزه، دادسرای عمومی و انقلاب تشکیل شده است.
ریاست دادسرا بر عهده دادستان است. به غیر از مواردی که در بالا برای وظایف دادسرا ذکر شد، اقامه دعوای ورشکستگی تاجر و درخواست نصب و عزل قیم و ضم ناظر و امین نیز بر عهده دادسرا است.
دادسرا بخشی از دادگستری است که وظیفه اصلی آن تحقیق و بازجویی و کشف جرم است. بالاترین مقام دادسرا، دادستان است که بسیاری از وظایف دادسرا زیر نظر وی و بعد از تعیین این مقام انجام می‌شود.
وظایف دادستان دو نوع است: وظایف قضایی و وظایف اداری. اولین وظیفه قضایی دادستان ریاست بر دادسرا است. دادستان رئیس دادسرا است و همه کار‌ها در دادسرا تحت نظارت او انجام می‌شود. همچنین دادستان رئیس ضابطان است و بر کارهای ضابطان و حسن انجام وظیفه آنان ریاست و نظارت دارد. ضابطان تحت تعلیم دادستان انجام وظیفه می‌کنند. بعضی جرایم دارای جنبه حق‌الناسی، تعدادی حق‌اللهی و بعضی هم واجد هر دو جنبه هستند.
دادسرا مثل دادگاه است، اما در شعبه‌های آن قاضی‌های تازه کار وجود دارد؛ که به آنها دادیار می‌گویند.
دادیار مثل پلیس یا کاراگاه است وتحقیقات لازم در مورداینکه عمل متهمی جرم است یا نیست را به عمل می‌اورد و در دادسرا تشخیص داده میشودکه فرد نهایتا مجرم است یا نیست.
اگر مشخص شد جرمی انجام نداده در همان دادسرا پرونده وی بسته شده و مختومه می‌شود و قرار‌های (منع تعقیب، موقوفی تعقیب صادر می‌شود) و اگر کسی مجرم تشخیص داده شد پرونده جهت صدور قرار مجرمیت و کیفر خواست به نظر دادستان خواهد رسید و دادستان پس از صدور قرار مجرمیت و کیفر خواست پرونده را به شعبه مربوطه اعاده می‌کند و شعبه مربوط پرونده را جهت رسیدگی به جرم به شعبه جزایی ارسال می‌کند.
پس مجازات جرم در دادگاه تعیین می‌گردد و دادسرا فقط به انجام تحقیقات مقدماتی و کیفر خواست و قرار مجرمیت اقدام می‌کند. در دادسرا حکمی صادر نمی‌شود یعنی مرجعی که مجرم را مجازات می‌کند دادسرا نیست بلکه دادگاه است.
دادگاه مرجعی است که در خصوص ادعاهای مطروحه تصمیم قضایی می‌گیرد و بعبارت دیگر فصل خصومت با دادگاه است.
ادعاهای که در دادگاه مطرح می‌شود یا جنبه جزائی دارد و یا حقوقی ادعاهای جزائی (کیفری) از طریق دادستان در دادگاه مطرح می‌شود و ادعاهای حقوقی (مدنی) از طرف مدعی مستقیما با تنظیم فرم مخصوصی در دادگاه طرح می‌گردد دادسرا در امور حقوقی دخالتی ندارد.
دادسرا همانند دادگاه دارای شعبات متعدد بوده و یک قاضی که بازپرس یا دادیار می باشد در آن مستقر است.
در دادسرا تحقیقات اولیه توسط دادیار و یا بازپرس صورت می گیرد که فعل صورت گرفته از طرف متهم، جرم هست یا خیر و در نهایت دادسرا مشخص می نماید که فرد متهم، مجرم هست یا بی گناه. چنانچه اثبات شود که متهم جرمی را مرتکب نشده است پرونده متهم در دادسرای مربوطه خاتمه می یابد و قرار منع تعقیب یا موقوفی تعقیب صادر خواهد شد.
به طور کلی تفاوت بین دادسرا و دادگاه:
دادسرا بخشی از دادگستری است که وظیفه اصلی آن تحقیق و بازجویی و کشف جرم است اما دادگاه وظیفه رسیدگی و صدور حکم را دارد.
دیوان عدالت اداری تنها مرجع عمومی اداری و در عین حال عالی ترین مرجع اداری ایران است. دیوان عدالت اداری زیر نظر رئیس قوه ی قضاییه تشکیل شده و مقر آن در تهران می باشد و دارای شعب بدوی، تجدید نظر، هیئت عمومی و هیئت های تخصصی است.
صلاحیت و حدود اختیارات دیوان عدالت اداری شامل موارد زیر است:
رسیدگی به شکایت از تصمیمات و اقدامات واحدهای دولتی
رسیدگی به شکایت از آیین نامه ها و سایر مقررات دولتی
رسیدگی به شکایات از ارا و تصمیمات قطعی مراجع اداری مانند کمیسیون های مالیات، هیئت های حل اختلاف و…
رسیدگی به شکایات استخدامی
دادگاه عالی انتظامی قضات یکی دیگر از انواع دادگاه ها و مراجع سازمان قضاوتی ایران در تهران تشکیل می شود و شمار شعب آن به تشخیص رئیس قوه ی قضاییه واگذار شده است. اعضای این دادگاه از بین قضات دارای بالاترین پایه ی قضایی و حداقل بیست و پنج سال سابقه توسط مقام مذکور انتخاب می شوند.
دادگاه عالی انتظامی قضات به تخلفات و اشتباهات تمام قضاتی که دارای سمت قضایی هستند رسیدگی می نماید.
دادگاه انتظامی وکلا مرجع رسیدگی و صدور رای نسبت به تخلفات وکلا و کارگشایان می باشد. این مرجع از سه نفر وکیل پایه یک دادگستری که برای مدت دو سال، از طرف هیئت مدیره ی کانون وکلای دادگستری انتخاب می گردند، تشکیل می شود.
این دادگاه به تخلفات و شکایات وکلای دادگستری می پردازد.
در قانون بسته به شرایط و یا تدبیر قانون، مراجع دیگری پیش بینی شده است تا به مسائل حقوقی و کیفری به صورت تخصصی و حرفه ای بپردازند. از جمله انواع دادگاه ها و مراجع سازمان قضاوتی ایران می توان به دادگاه اطفال و نوجوانان، دادگاه نظامی، دادگاه ویژه روحانیت، مراجع ثبتی و دادسرای جرائم رایانه ای اشاره نمود.
۹۰